Een van de meest intrigerende verschijnselen uit de wereld van de complexiteitstheorie is zelforganisatie: orde die uit het niets ontstaat. Zelforganisatie is overal te zien: in de dans van een school vissen, in het voorspelbare gedrag van automobilisten in de file, in spontane acties na rampen, in de opbouw van bliksemschichten, de nerven van een varenblad en de wave in het voetbalstadion [1]. Dit hoofdstuk begint met een verkenning van dit maar ten dele begrepen fenomeen en van de manifestatie van zelforganisatie in organisaties.

Stel je hebt een wond aan je been. Het genezen van die wond is een proces waarbij grote aantallen cellen betrokken zijn. Het doel is reparatie van beschadigde weefselstructuur met vorming van nieuw weefsel dat zo goed mogelijk lijkt op wat er zat, en uiteindelijk functieherstel. Dit is geen bestuurd proces maar ‘emergent gedrag’ van een zelforganiserend weefsel. Het centraal zenuwstelsel hoeft er maar weinig aan te doen, hooguit de spiegels van sommige hulpstoffen in het bloed tijdelijk verhogen en zorgen voor pijngewaarwording. Aan bewuste acties is nauwelijks behoefte. Ontzien en beschermen is goed, verder moet je er af blijven en vooral niet gaan krabben.

Zelforganisatie is niet het enige ordeningsprincipe in je been. Als je loopt is centrale besturing juist de belangrijkste ‘motor’. Benen van mensen verzetten immers geen stap zonder bewuste of reflexmatige instructie uit het centraal zenuwstelsel. Zelforganisatie komt daar niet aan te pas.

In dit voorbeeld zorgt zelforganisatie ervoor dat de werkdruk in de centrale besturing binnen de perken kan blijven. Het centrum bestuurt primaire functies (o.a. lopen) en locale structuren nemen locale functies voor hun rekening (o.a. wondherstel). Een logische keuze, want centrale besturing vreet energie en daar moet je dus zuinig mee omgaan.